پوسیدگی دندان (Dental Caries) یک مشکل شایع اما جدی است که بسیاری از افراد آن را تا زمانی که به درد یا حساسیت دندان نرسند، جدی نمی‌گیرند. این بیماری، اگر در مراحل اولیه تشخیص داده نشود، می‌تواند منجر به آسیب عمیق، درد، عفونت و حتی از دست دادن دندان شود. اما پوسیدگی دندان دقیقاً از کجا شروع می‌شود؟ چه علائمی دارد؟ و آیا می‌توان آن را متوقف یا درمان کرد؟ در این مقاله از کلینیک دندانپزشکی دنتیکال به این پرسش‌ها پاسخ خواهیم داد.
پوسیدگی دندان چیست و چگونه اتفاق می‌افتد؟
پوسیدگی، تخریب تدریجی بافت سخت دندان (مینای دندان) است که معمولاً توسط اسیدهای حاصل از فعالیت باکتری‌های دهانی ایجاد می‌شود. این باکتری‌ها در پلاک دندانی که روی دندان‌ها جمع می‌شود، زندگی می‌کنند و زمانی که قندهای ساده از غذاها و نوشیدنی‌ها به دهان وارد می‌شوند، باکتری‌ها آن‌ها را تجزیه کرده و به اسید تبدیل می‌کنند.
این اسیدها ابتدا به مینای دندان آسیب می‌زنند، سپس به لایه‌های داخلی‌تر مانند عاج (dentin) و در نهایت به پالپ یا همان عصب دندان می‌رسند
پوسیدگی دندان از کجا شروع می‌شود؟
1. تشکیل پلاک میکروبی روی دندان
در اولین مرحله، پلاک دندانی شکل می‌گیرد. این پلاک یک لایه چسبنده و بی‌رنگ است که از ترکیب بزاق، باقی‌مانده غذا و باکتری‌ها روی دندان‌ها تشکیل می‌شود. اگر این پلاک به‌موقع با مسواک و نخ دندان پاک نشود، باکتری‌ها به‌مرور در آن رشد کرده و محیط اسیدی ایجاد می‌کنند.
2. تولید اسید توسط باکتری‌ها
پس از مصرف قند و نشاسته، باکتری‌های پلاک شروع به تولید اسید می‌کنند. این اسیدها باعث پایین آمدن PH دهان (زیر ۵.۵) شده و به مرور مینای دندان را تحلیل می‌برند. این مرحله بسیار مهم است، چون تکرار این اتفاق در طول روز (مثلاً با مصرف چندین‌باره شیرینی یا نوشابه) باعث آسیب مداوم به مینای دندان می‌شود.
3. آغاز دکلسیفیکاسیون (دمینرالیزه شدن مینای دندان)
وقتی اسید به مدت طولانی روی سطح دندان باقی بماند، مینای دندان شروع به از دست دادن مواد معدنی (خصوصاً کلسیم و فسفات) می‌کند. این فرآیند به‌نام دکلسیفیکاسیون شناخته می‌شود.
در این مرحله، ممکن است لکه‌های سفید گچی روی دندان ظاهر شوند که اولین نشانه قابل مشاهده پوسیدگی هستند. در این نقطه، پوسیدگی هنوز قابل برگشت است.
4. نفوذ پوسیدگی به عاج (Dentin)
اگر در مرحله دکلسیفیکاسیون اقدامی صورت نگیرد، پوسیدگی به لایه‌ی زیرین مینای دندان یعنی عاج نفوذ می‌کند. عاج نرم‌تر و نفوذپذیرتر از میناست و به سرعت پوسیدگی در آن گسترش می‌یابد. در این مرحله معمولاً دندان به سرما، گرما یا شیرینی حساس می‌شود.
5. رسیدن پوسیدگی به پالپ (عصب دندان)
در صورت پیشروی بیشتر، پوسیدگی به پالپ (حفره داخلی دندان که شامل اعصاب و رگ‌های خونی است) می‌رسد. اینجاست که فرد دچار درد شدید، التهاب، عفونت و در برخی موارد آبسه می‌شود. در این مرحله، درمان‌هایی مانند عصب‌کشی یا حتی کشیدن دندان لازم می‌شود.
چه عواملی باعث پوسیدگی سریع‌تر دندان می‌شوند؟
برخی شرایط و عادات باعث می‌شوند پوسیدگی دندان سریع‌تر پیشروی کند:
عدم رعایت بهداشت دهان و دندان: مسواک نزدن، استفاده نکردن از نخ دندان و مراجعه نکردن به دندانپزشک.
مصرف مداوم مواد قندی و اسیدی: خوراکی‌هایی مثل شکلات، نوشابه، آبمیوه صنعتی، چیپس و… پوسیدگی را تسریع می‌کنند.
خشکی دهان یا کاهش بزاق: بزاق دهان نقش مهمی در خنثی کردن اسید دارد. در افراد دچار خشکی دهان (مثلاً در اثر دارو یا بیماری)، خطر پوسیدگی بیشتر است.
استفاده نادرست از مسواک یا نخ دندان: اگر فقط مسواک بزنید ولی نخ دندان نکشید، باکتری‌ها بین دندان‌ها باقی می‌مانند.
عدم مصرف فلوراید: فلوراید باعث تقویت مینا و مقاومت دندان در برابر اسید می‌شود
چگونه می‌توان پوسیدگی دندان را متوقف یا پیشگیری کرد؟
1. استفاده صحیح و منظم از فلوراید
فلوراید یکی از مؤثرترین عوامل در توقف یا حتی برگشت روند پوسیدگی در مراحل اولیه است. این ماده در خمیردندان، دهان‌شویه و در مطب‌های دندانپزشکی به شکل ژل یا وارنیش استفاده می‌شود. فلوراید می‌تواند دوباره مواد معدنی از دست‌رفته را به مینا بازگرداند.
2. اصلاح رژیم غذایی
برای جلوگیری از پوسیدگی باید:
مصرف قندها را محدود کنید (خصوصاً شیرینی و نوشابه)
به‌جای تنقلات شیرین، از میان‌وعده‌های سالم مثل سبزیجات، میوه‌های کم قند، مغزها و پنیر استفاده کنید
پس از هر وعده شیرین، حتماً دهان را با آب بشویید یا آدامس بدون قند بجوید
3. رعایت دقیق بهداشت دهان
روزانه حداقل دو بار مسواک بزنید (صبح و قبل از خواب) و یک بار نخ دندان بکشید. همچنین از دهان‌شویه حاوی فلوراید استفاده کنید تا محیط دهان اسیدی نباشد و پلاک‌ها از بین بروند.
4. معاینات منظم دندانپزشکی
حداقل هر ۶ ماه یک‌بار به دندانپزشک مراجعه کنید تا پوسیدگی‌های مخفی یا اولیه شناسایی شوند. در صورت نیاز، اقدامات پیشگیرانه مثل فلورایدتراپی، سیلنت گذاری یا ترمیم‌های سطحی انجام می‌شود.
5. درمان پوسیدگی در مراحل پیشرفته
اگر پوسیدگی به عاج یا پالپ رسیده باشد، دیگر برگشت‌پذیر نیست و باید به‌صورت تخصصی درمان شود:
پر کردن دندان با مواد کامپوزیتی یا آمالگام
عصب‌کشی (روت کانال) برای حذف بافت عفونی و حفظ دندان
روکش کردن دندان در موارد تخریب شدید
و در نهایت، اگر دندان غیرقابل درمان باشد، باید کشیده شود و با ایمپلنت یا بریج جایگزین شود
سوالات متداول
آیا پوسیدگی دندان بدون درد هم ممکن است؟
بله. در مراحل اولیه پوسیدگی، هیچ‌گونه درد یا حساسیتی حس نمی‌شود و فقط در معاینه دندانپزشکی قابل شناسایی است.
آیا می‌توان پوسیدگی دندان را در خانه درمان کرد؟
در مراحل اولیه، استفاده منظم از فلوراید و رعایت بهداشت دهان می‌تواند روند پوسیدگی را متوقف کند. ولی در مراحل پیشرفته، حتماً به دندانپزشک نیاز است.
از کجا بفهمم دندانم در حال پوسیده شدن است؟
اگر لکه سفید روی دندان مشاهده کردید، یا به سرما و گرما حساس شدید، یا هنگام جویدن درد دارید، احتمال پوسیدگی وجود دارد و باید برای معاینه مراجعه کنید.
نتیجه‌گیری
پوسیدگی دندان از یک لکه سفید ساده شروع می‌شود، ولی اگر جدی گرفته نشود، به درمان‌های پیچیده و پرهزینه ختم می‌شود. با رعایت اصول بهداشتی، استفاده از فلوراید، تغذیه مناسب و مراجعات منظم به دندانپزشک، می‌توان از این مشکل جلوگیری یا آن را در مراحل اولیه کنترل کرد.